Авалхи пурӑлӑҫ ҫннчен шир вата аслаттесен еӑмахӗ тарах, авал-хи япаласем тарах т.;та кӗнекесем тарах нӗлме ггултаратпӑр. Анчах чӑваш халаХ'ен авалхи пурӑнӑҫӗ ҫинчен аслаттесем пире пит сахал каласа хӑварнӑ, авалхи япаласем те пит сахал голнӑ, кӗнекинс те пирӗнне. сне ҫнсе янӑ. тет. Саванна нирӗн хамар историе ҫырмн гатӑннӑ-тытӑилшнах сын иатие кивҫене каймалла килет. Пирон урӑх \ ала х сен- кгаекисенче чӑваш ятие шырасл нахмалла килет: ҫав кӗнекегем тарах мшр ют халӑхсем «чӑваш» гене ятз хӑҫантаи-6 на пӗлиипе шыраса тупма пултаратпӑр.
Илер вырастем Хусана или? яэхӑтра (1551—1852-мӗш ҫулсем тӗлӗшӗнче) ҫырнӑ вырӑс кӗнекнеене. Вӗсем тарах эпир ҫав вӑхӑт-ра чӑваш халӑхӗ пулнине куратиӑр. Ҫав кӗиекесенче вырӑссем чӑваш ятне «чуваша» тесе асӑ'нса ҫырнӑ. Анчах чӑваш ячӗ хутсемпе кӗнекесенче вырӑссем Хусана иличчеи те тел пулать. 1548-мӗш ҫул-та Мускав патши Ар хулинчен Вяткӑ серне куҫнӑ карин тутарӗ-сске ҫӗнӗ ҫӗр халалласа юрлӑх хучӗсем ҫырса паиӑ; ҫав хутсенче чӑнашс.ене тс асӑнса ҫырнӑ*. Тага 1526-мӗш ҫулта нимӗҫ ҫыани Гербеаштейн Мускава иккӗмӗш хут килсе кайнӑ. Вал хӑй курни-илтни ҫинчен ҫырса кӗнеке тунӑ. Унӑн латия чӗлхипе ҫырнӑ «Мус-кав сӗрӗ ҫначен каласа ҫнрни» ятлӑ кӗнеки 1549-мӗш ҫулта тухни.
Ҫав кӗкекере Гербенштейн Хусан патшалӑхӗ ҫннчен те каласа сырка. Вал акӑ ҫапла ҫырнӑ: «Хусан патши аллинче 30.000 сэр ҫынни тӑрать. Ҫав шутра чи нумаййи ҫуран ҫар. Весен хушшинче ҫармӑссемпе чӑвашеем чи ӑста перекен салтаксем. Чӑвашсемех тата хӑйсеа киммисемпе чаплӑ тӑраҫҫӗ», тенӗ. Тата м а ларах, 1524-мӗш ҫулта, вырӑс кӗнекеҫӗ (летопись ҫыракан) чӑвашеемпе ҫармӑс-сем Сӑр шывӗ Атӑла тухна ҫерте вырӑссемпе ҫапӑҫниве асӑнса ҫырнӑ. Тата 1692-мӗш ҫулта туи на «Скифская история» ятлӑ кӗнеке не ҫыракан вырӑс тйӗкӗ 'Т.яслоз Хусанта авалхи тутар ҫырнӑ ху-та тупса вуланӑ. Ҫав :хут ҫрвч^: 1508-мӗш ҫулта, ҫулла тутар уявӗ нӑхӑтӗнче, Хусан патши хӑйен пӗтӗм улпучӗсемпе хула тулаигае пурӑнма тухнӑ: ҫавӑнта праҫнике чӑвашеем те тшна, тесе ҫырнӑ пульта. Анчах ҫав тутар хучӗ кайран Хусан ҫуннӑ вӑхӑтра ҫунса кайнӑ. Тата, вырӑс летопиҫӗсем калана тарах, 1469-ыӗш ҫул тӗлӗа-че Хусан патши Ибрагим хӑй патшалӑхӗнчи халӑха, ҫӗрсене тӗ-рӗслесе ҫыртарса тухнӑ (Ник. VI, II). Ҫавӑн чухне чӑвашесне, ҫар-мӑссене, мӑкшӑсене, мишерсене, тутарсене «тури халӑх» тесе ҫыр-ий. (Сузд. VI, 23 дарств. кн. 772)**. Ҫав 1469-мӗш султан малтан-рах ку тара'нччен сыхланса пурӑннӑ кӗнекесем ҫинче «чӑваш» тенӗ яг тел пулмасть.
Ҫапла ӗнтӗ, кӗнекесем тарах, «чӑваш» ячӗ 1469-мӗш ҫул тӗлӗнче тухнӑ. Унтан шутласан, чӑваш историне те ҫав ҫултан пуҫламалла пек туйӑнать.